سنگ نگاره‌های 9 هزار ساله دهتل هرمزگان سرقت و تخریب می‌شوند

سنگ‌نگاره‌های روستای دهتل در استان هرمزگان با وجود آنکه قدمتی در حدود 9 هزار سال دارند و تعداد آن‌ها به بیشتر از یک هزار عدد می‌رسد اما به دلیل بی‌توجهی و در غفلت نهادهایی مانند سازمان میراث فرهنگی، همه روزه مورد تجاوز قاچاقچیان و دزدان قرار گرفته و آسیب‌های جدی می‎بینند.

خبرگزاری میراث فرهنگی – گروه میراث: ده‌تل، روستایی از توابع شهرستان بستک استان هرمزگان است. منطقه‌ای در جنوب ایران و در نزدیکی خلیج فارس که در زمان ساسانیان، بخشی از ایالت لارستان بوده است. این روستا امروز میان سه سایت باستانی "تنگ کارون و کارگر"، "جم و ریز" و "جهرم" قرار گرفته است. وجود قبرستانی وسیع، بقایایی از گورهای موسوم به دخمه، روایت‌هایی درخصوص صنعت استخراج طلا در گذشته و مهمتر از همه، سنگ‌نگاره‌هایی که اهالی آن‌ها را منتسب به "گبر"ها می دانند حکایت از قدمت این روستا دارند.

این سنگ نگاره‌ها در منطقه وسیعی از روستای دهتل واقع شده که دامنه آن‌ها تا چند روستای اطراف نیز می‌رسد. این سنگ‌نگاره‌ها تنها بر گروهی از سنگ‌ها حک شده‌اند که لایه تیره رنگی بر سطح آنها وجود دار و در اندازه‌های مختلف و به فاصله‌های کمی از یکدیگر روی زمین پراکنده‌اند و از سمت دامنه کوه به طرف روستا از تراکم آن‌ها کاسته می‌شود.

«محمدناصری‌فرد»، پژوهشگر سنگ‌نگاره‌های ایران و نویسنده کتابی در این مورد درباره سنگ‌نگاره‌های دهتل می‌گوید: «جنس سنگ‌های منطقه دهتل دگرگونی است و قدمت نقوش قدیمی آن در قیاس با نمونه‌های طیف سنجی شده در ایران به حدود 9 هزار سال پیش از میلاد می رسد، البته کار روی این سنگ‌نگاره‌ها نیازمند بررسی‌های کارشناسان و محاسبات دقیق آزمایشگاهی بیشتر است.»

در پژوهشی که تعدادی از دانشجویان کارشناسی ارشد رشته انسان‌شناسی دانشگاه تهران روی این سنگ‌نگاره‌ها در سال 1389 انجام شده اطلاعات جالب و ارزشمندی از طرح و تنوع این سنگ نگاره‌ها به دست آمده‌است. در این پژوهش با عکس‌برداری از بخشی از سنگ‌نگاره‌ها جهت تعیین و بررسی نقوش، اندازه سنگ‌ها و نقش‌ها پژوهش انجام گرفت.

نتایج این پژوهش نشان‌دهنده آن‌است که نقش غالب این سنگ‌نگاره‌ها را نقش بز کوهی تشکیل می‌دهد که حاکی از اهمیت اساطیری این حیوان در باور مردم ساکن در این منطقه است. با این‌حال، نقش‌هایی از حیوانات دیگری چون سگ، نقش انسان و نیز منظره‌هایی از شکار و برخی مراسم آیینی نیز در بین آنها دیده می‌شود. بر این اساس مشخص شده همه این سنگ‌نگاره‌ها در یک دوره زمانی خاص اجرا نشده‌اند، بلکه بر اساس تحقیقات سنگ‌نگاره‌هایی از همه دوره‌های مختلف در این منطقه دیده می‌شود.

سنگ‌نگاره‌های دهتل تنها بر گروهی از سنگ‌ها حک شده‌اند که لایه تیره رنگی بر سطح آنها وجود دارد. بخشی از این سنگ‌نگاره‌ها دورتادور سنگ‌های گرد بزرگی حک شده‌اند که شکلی کره مانند دارند و لایه زیرین برخی از آنها که زیرزمین بوده روشن‌تر از لایه‌های بیرونی آن‌ها و سفید رنگ است. این سنگ‌ها در اندازه‌های مختلف و به فاصله‌های کمی از یکدیگر روی زمین پراکنده‌اند.

در این پژوهش مجموعا از 365 قطعه سنگ عکس‌برداری شده و حاصل، 1478 قطعه عکس است. گفتنی است که منطقه اسکن‌شده در این پژوهش، تنها بخش کوچکی از پهنه شناخته شده سنگ‌نگاره‌های دهتل را تشکیل می‌دهد. این در حالی است که اهالی از وجود نقوشی در مناطقی مجاور این سنگ‌نگاره‌ها نیز خبر داده‌اند.  از همین رو می‌توان اینگونه گفت که حوزه پراکندگی این سنگ‌نگاره‌ها به مراتب بیشتر از حدود اسکن شده‌است.

بر اساس این پژوهش با تفکیک هر صحنه مشخص شد نقوش این سنگ‌نگاره‌ها شامل حیوانات، انسان، نمادها و نشانه‌ها و گیاهان بوده‌است. نقوش حیوانات سنگ‌نگاره‌های دهتل  شامل انواع بز، سگ، اسب، روباه، شتر، گوزن، لاک‌پشت، خر یا گورخر، عقرب، ماهی، شیر و برخی حیوانات دریایی یا چهارپایان نامشخص است.

مانند تمامی سنگ‌نگاره‌های شناخته شده در ایران، بیشترین نقوش حیوانی این منطقه را نقش بز با 398 مورد شامل می‌شود که حدود 62 درصد نقوش حیوانی را دراست. تعداد کل نقوش حیوانی 639 است که حدود 49 درصد از تصاویر را تشکیل می‌دهد.  

سنگ نگاره های انسانی نیز اغلب تصاویر مربوط به مردان است ولی در این بین، نقوشی نیز از زنان دیده می‌شود. تعداد کل نقوش انسانی، 476 است که حدود 36 درصد از تصاویر را شامل می‌شود. نمادها و نشانه‌ها نیز  مجموعا 198 بار دیده شده‌اند که 15 درصد از تصاویر را تشکیل می‌دهد. در رابطه با گیاهان نیز در مجموع 6 نقش موسوم به گیاه دیده شده که بارزترین آنها نیز نخل است که گیاهی شاخص در منطقه محسوب می‌شود. این آمار، زیر یک درصد از کل نقوش را شامل می‌شود.

صحنه نبرد تن به تن انسانی، صحنه نبرد حیوانات با هم، صحنه نبرد انسان و حیوان که شاید مربوط به شکار است، صحنه زایمان، صحنه رقص و صحنه‌هایی از انسان موسوم به انسان پرنده، انسان‌هایی با دست‌های رو به آسمان، انسان‌هایی با دست‌های باز طوری که به روایت اهالی، صحنه‌های آب آوردن به شیوه‌های سنتی از آب‌انبارها را تداعی می‌کند و .... نیز در این منطقه دیده می‌شود.

در حالی که نتایج این پژوهش نشان‌ می دهد نقش غالب سنگ‌نگاره‌های روستای دهتل نقش بز است، نشانه های در زندگی امروزی ساکنان این روستا وجود دارد که ارتباط محکمی با نقش و نگارهای سنگ نگاره ها دارد. بر اساس باورهای سنتی اهالی روستا نخل و بز باید در هر خانه‌ای و برای هر خانواده‌ای وجود داشته باشد. نزد اهالی این روستا بز حیوانی قابل احترام است. اهالی این منطقه، بز ماده را هرگز نمی‌‌کشند و حتی اگر بیمار باشد آن‌قدر زنده می‌ماند که خودش بمیرد.

با وجود همه ارزش‌های تاریخی و فرهنگی اما از سنگ نگاره های دهتل توجه و مراقبت چندانی نمی‌شود. به گونه ای که در پژوهش انجام گرفته نیز به تخریب و سرقت بخش‌هایی از این آثار تاریخی اشاره شده‌است.

در بخشی از پژوهش آمده است: «این یادگارهای دوران کهن، در غفلت نهادهای دولتی و علمی، مورد تجاوز قاچاقچیان و دزدان قرار گرفته و آسیب‌های جدی‌ای می‎بینند. دو روز پیش از حضور تیم پژوهشی در منطقه، قاچاقچیانی با هدف بردن تعدادی از سنگ‌های قدیمی وارد منطقه شده و در غیاب اهالی توانسته بودند به بخشی از سنگ‌های منطقه آسیب‌هایی جدی وارد کنند.»